Meer dan de helft van alle Nederlanders torst nu al overgewicht met zich mee. De verwachting is dat dit over twintig jaar ruim 62% van de bevolking is.
De inrichting van de stad heeft invloed op hoe gezond je bent en hoe gezond je leeft. Nu kun je tegenwoordig op elke hoek van de straat naar alle lust snacken en snaaien. En dus eten Nederlanders steeds vaker teveel en te ongezond eten.
Maar gemeenten hebben een belangrijke verantwoordelijkheid om voor een veilige en gezonde voedselomgeving te zorgen voor hun inwoners, de zogeheten zorgplicht. In de praktijk missen zij echter juridisch de ruimte om dat te kunnen doen.
Dit blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam, in opdracht van vijf steden: Amsterdam, Den Haag, Ede, Rotterdam en Utrecht. Ook de Vrije Universiteit en het advocatenkantoor Kennedy van der Laan leverden een bijdrage aan het onderzoek.
Mede naar aanleiding van dit onderzoek stuurden de gemeenten een brandbrief aan de staatssecretaris van Volksgezondheid, waarin zij vragen om een wetswijziging om in de toekomst hun zorgplicht te kunnen vervullen.
Overgewicht bij ruim helft Nederlanders
Het overgewicht onder volwassenen in Nederland is sinds de jaren tachtig verdubbeld; op dit moment is meer dan de helft van de Nederlanders te zwaar . Het groeiende aanbod van ongezond voedsel is een belangrijke oorzaak.
Zo is bijvoorbeeld in Rotterdam het aanbod van fastfood in de afgelopen vijftien jaar met 37% procent toegenomen. En in Rotterdamse wijken met een lage sociaaleconomische status zelfs met 57%.
Als deze ontwikkelingen doorzetten, heeft over twintig jaar maar liefst 62% van de volwassenen te kampen met overgewicht. Mensen met overgewicht zijn kwetsbaarder voor diabetes, hartaandoeningen en ook voor een ernstiger verloop van infectieziekten en andere aandoeningen, zoals momenteel het geval is met corona.
Het rapport legt de tegenstrijdigheid bloot dat op basis van nationaal, internationaal en Europees gezondheidsrecht en -beleid gemeenten de verantwoordelijkheid hebben om te zorgen voor een veilige en gezonde voedselomgeving voor hun inwoners, maar tegelijkertijd zijn de juridische mogelijkheden in de praktijk heel beperkt.
Overgewicht is een steeds groter probleem, onder meer door het snel groeiend aanbod van fastfood.
Gezond aanbod van voedsel
Gemeenten hebben wel een aantal mogelijkheden, bijvoorbeeld als het gaat om het voedselaanbod in sportkantines, vergunningen voor events of de diversiteit in het winkelaanbod. Daarnaast kunnen instrumenten zoals informatievoorziening en preventieprogramma’s een bijdrage leveren aan een gezondere voedselkeuze.
Ook zijn er de reguliere ruimtelijke instrumenten, zoals bestemmingsplannen, waarmee gemeenten invloed hebben op de omgeving. Probleem daarbij is dat deze instrumenten weinig effectief zijn om het aanbod van fastfood te verminderen, omdat daaraan ruimtelijke argumenten als geluids- of stankoverlast ten grondslag moeten liggen.
Dit alles bij elkaar geeft de gemeenten niet genoeg mogelijkheden de voedselomgeving daadwerkelijk te kunnen reguleren en een leefomgeving te kunnen inrichten met voldoende aanbod voor mensen om een gezonde keuze te kunnen maken. De ruimtelijke juridische instrumenten bieden daar op dit moment niet genoeg ruimte voor, zo blijkt uit het onderzoek.
Nieuwe aanpak van gemeenten
Het is een klassiek voorbeeld van regelgeving die achter is gaan lopen op de wetenschap. Het is al enige tijd bekend dat de veranderende voedselomgeving een belangrijke oorzaak is voor het toenemende overgewicht in de bevolking.
Dat wrikt met het uitgangspunt van individuele keuzevrijheid. Want in hoeverre zijn mensen nog vrij in hun keuze als ze dagelijks omringd zijn, en beïnvloed worden, door het grote aanbod van fastfood?
De onderzoekers presenteren in hun rapport een aantal ideeën die gemeenten meer ruimte zouden kunnen geven, bijvoorbeeld aanpassingen in de Warenwet en de nieuwe Omgevingswet. Als reactie op het onderzoek stuurden de gemeenten een brief aan de centrale overheid om een uitbreiding van hun juridische mogelijkheden bespreekbaar te maken.
Doel van de vier grote steden en Ede is ook om te voorkomen dat fastfoodketens, snackbars en ijswinkels de gaten vullen die nu vrijkomen door de coronacrisis.
Het onderzoek is uitgevoerd door een interdisciplinaire groep onderzoekers op het gebied van bestuursrecht en omgevingsrecht, en op het gebied van EU en internationaal gezondheidsrecht.
De betrokken onderzoekers zijn: Hannah van Kolfschooten, Anniek de Ruijter en Marjolein Visser van de Universiteit van Amsterdam. Ook Richard Neerhof van de Vrije Universiteit en Anita Nijboer van Kennedy van der Laan leverden een bijdrage aan het onderzoek.
